“Kijk nooit weg”, zegt een jonge vrouw in het aanschijn van de Tweede Wereldoorlog tegen haar kleine neefje Kurt. “Alles wat waar is, is mooi”. Het tweetal keert net terug van de nazi-tentoonstelling over Entartete Kunst in Dresden, in 1937. Daar heeft de nationaalsocialistische gids hen ingepeperd hoe Kandinsky, Chagall, Malevich, Mondriaan enzovoort ‘de Duitse cultuur verzieken’. De mooie, excentrieke tante wordt enkele jaren later ‘opgeruimd’ in het kader van de ‘rassenhygiëne’. Het jongetje groeit uit tot kunstenaar; eerst als gewaardeerd schilder ‘in dienst van het volk’ in de DDR, vanaf 1961 als experimenterend artiest in het ‘vrije’ Westen.
Florian Henckel von Donnersmarck raakt in zijn drie uur durende ‘Werk ohne Autor’ zowat alle grote thema’s en trauma’s uit drie decennia Duitse geschiedenis aan: van het genadeloos uitrollende nazisme in de aanloop naar de oorlog tot halverwege de jaren 1960, na het optrekken van de scheidingsmuur in Berlijn. Hij hangt ze op aan een melodrama waarin hoofdfiguur Kurt Barnert, tegen diens zin geïnspireerd op Duitslands befaamdste moderne kunstenaar Gerhard Richter, onbewust de liefde vindt bij de dochter van de SS-arts die zijn tante de dood injoeg. Een cynisch toeval dat Richter daadwerkelijk overkwam.
Dat je nooit mag wegkijken omdat alles wat wààr is ook mooi is, is een iele wijsheid die Henckel von Donnersmarck zichzelf en zijn film oplegt, maar waar hij nooit helemaal uitgeraakt.
Ik zag in ‘Werk ohne Autor’ eigenlijk twee films: een innemende zoektocht van een weifelend artiest naar een eigen stijl, elegant getoonzet door Caleb Deschanel (fotografie) en Max Richter (soundtrack), en timide vertolkt door Tom Schilling; en een vrij academisch geënsceneerde visie op de artistieke expressie van de werkelijkheid, stug en schematisch verteld door Henckel Von Donnersmarck zelf. Die twee insteken wrijven tegen elkaar aan en botsen hier en daar, maar vallen uiteindelijk toch samen in een film die niet loslaat, bijna ondanks zichzelf.
‘Werk ohne Autor’ is misschien wel exemplarisch voor de manier waarop Duitsland het nabije verleden, met één van de gruwelijkste episodes uit de geschiedenis, vaak met zich meedraagt: als een drama dat blijft wegen en waarvan alles, hoe onuitgesproken ook, doordrongen is. Een film die ergert én intrigeert.
‘Werk ohne Autor’ komt op 6 februari in de Belgische cinema’s.
Auteur: Karin Seberechts