“Neoliberale aanpak is dweilen met de kraan open in strijd tegen armoede”

Onderzoeker Ides Nicaise fileert falend beleid

Armoede doortastend bestrijden in België? “Dat kan perfect”, weet Ides Nicaise, armoedeonderzoeker bij het Hoger Instituut voor de Arbeid (HIVA) in Leuven. “De politiek moet dan wel het middenveld en het onderzoek opnieuw ernstiger nemen.” Met hun neoliberale visie zijn onze regeringen al te vaak contraproductief. Nicaise hoopt op een ommekeer op Europees niveau, die ook in ons land grotere ‘sociale investeringen’ zou kunnen aanmoedigen.

Ons Recht: Samen met uw collega-armoedeonderzoeker Jan Vranken raakte u in oktober verwikkeld in een mediarelletje toen staatssecretaris Zuhal Demir (Armoedebestrijding, N-VA) ongemeen fel uithaalde naar jullie. Zij was niet te spreken over jullie stelling in het nieuwe Jaarboek Armoede dat ‘het beleid van deze regering soms meer lijkt op een strijd tegen mensen in armoede dan op armoedebestrijding’. Hoe kijkt u nu terug op dat relletje?

Ides Nicaise: “Zuhal Demir is bereid om te knokken voor haar ideeën, al zit ze misschien niet in de beste partij met al die energie. De staatssecretaris is ook jong en reageert soms te impulsief. Ze maakte zich boos voordat ze het Jaarboek had gelezen.”
“De zin die haar woede uitlokte komt inderdaad uit een hoofdstuk dat ik had geschreven. Het Jaarboek had als rode draad ‘armoedebestrijding vanuit een benadering van grondrechten’. Ik analyseerde daarin het recht op arbeid, op degelijke arbeidsvoorwaarden en op bescherming tegen werkloosheid. Tegenwoordig lijkt het recht op arbeid soms te worden omgedraaid naar een plicht tot precaire arbeid. De keuzemogelijkheden van mensen worden ingeperkt. Er is een toename van tijdelijk werk, deeltijds werk, kwetsbare jobs. De Deliveroo’s en de 500-euro jobs passen ook in dat verhaal. Je kan er niet naast kijken dat de arbeidsvoorwaarden op alle niveaus afkalven en dat sociale rechten worden ondermijnd. De bescherming tegen werkloosheid gaat achteruit: 10 jaar terug leefde 30% van onze werklozen in armoede, nu is dat al 45%. Vandaag heeft 30% van de werklozen in België geen recht meer op een werkloosheidsuitkering.”

“Dat is natuurlijk allemaal niet toevallig. Het is te wijten aan voortdurende besparingen en de uitsluiting van groepen. En aan regeringen die flexibiliseren en regels afbouwen omdat alleen het aantal jobs telt, niet de werkbaarheid ervan.”
“Om even terug te komen op dat relletje: ik heb een brede rug (lacht). Mevrouw Demir hoefde zich niet persoonlijk geviseerd te voelen. Wij wilden haar wel waarschuwen: de federale regering, waar zij deel van uitmaakt, beloofde plechtig om de sociale uitkeringen op te trekken. Maar die belofte is onmogelijk te rijmen met de rest van het beleid. Nu, op zich heeft de rel wel één voordeel: de standpunten van de enen en de anderen zijn nu glashelder.”

“Het Interfederaal Steunpunt voor Armoedebestrijding werkt aan een rapport waarin burgerschap en rechten sterk aan bod komen. Demir vindt die thema’s goed, en dat is positief. Het is alleen spijtig dat diverse spelers in de politiek, niet alleen bij de N-VA, altijd klaar staan om critici met oneliners te bashen in plaats van in dialoog te gaan. Als de politiek te vaak de bevindingen van wetenschappers aan de kant schuift, is dat een gevaarlijke tendens. Daarom vergeleek Jan Vranken de reactie van Demir met de houding van Donald Trump.”

Hardnekkig

Ons Recht: Meer dan 15% van de Belgen leeft onder de armoedegrens, en dat cijfer vermindert niet. ‘Het beleid’ faalt dus gewoon?

Nicaise: “Er worden wel positieve maatregelen genomen, maar altijd in de marge van een algemeen beleid dat de andere kant opgaat. De meest kwetsbaren worden bewust versast van het grote vangnet van de sociale zekerheid naar het zwakkere vangnet van de OCMW’s. Als tegelijk de gezondheidszorg en tal van andere basisdiensten duurder worden, hoeft het niet te verwonderen dat de armoede zo hardnekkig is. Mensen in armoede komen meer en meer onder druk te staan: ze zien zich gedwongen om te besparen om gezondheidszorg, onderwijs, mobiliteit – alles wat hun kansen op langere termijn bepaalt.”
“Het neoliberale beleid eist een zware tol in onze maatschappij. België is daarbij geen eiland, je ziet gelijkaardige evoluties in veel andere Europese landen. Zeker onder de vorige Commissievoorzitter, José Manuel Barroso, ging de EU sterk de liberale toer op, met veel sociale afbraak als resultaat. Zo werd bijvoorbeeld in Griekenland het minimumloon met 22% verminderd. In Letland en Ierland was er een gelijkaardige maatregel. Die aanpak bleek rampzalig. De Grieken kregen af te rekenen met veel meer kindersterfte en een hoger aantal zelfdodingen. België bleef nog redelijk goed buiten schot.”

“Momenteel woedt er in de EU een hevige sociale en fiscale concurrentie. Kijk naar het enthousiasme waarmee de regering-Michel de vennootschapsbelasting wil verminderen. Of naar de tienduizenden gedetacheerde werknemers uit Oost-Europa die in ons land werken: ze doen dat tegen Oost-Europese sociale voorwaarden en ondergraven zo onze arbeidsmarkt. Een duidelijk geval van sociale dumping. Onze regering weet dan niet beter dan opnieuw te besparen op de sociale zekerheid ‘om de concurrentiepositie te verdedigen’. Met zo’n politiek ga je nooit de armoede terugdringen. Zo blijf je dweilen met de kraan open!”

Sociaal Europa

Ons Recht: Wat vindt u van de aanpak van Marianne Thyssen (CD&V), Europees Commissaris van Werk en Sociale Zaken?

Nicaise: “Thyssen en ook Commissie-voorzitter Jean-Claude Juncker hebben de ambitie om een uitgesproken sociaal beleid te voeren. Maar in de strijd tegen sociale dumping haalden de voorstellen van Thyssen het maar gedeeltelijk. Ze moest een compromis aanvaarden, een kleine stap vooruit. Ik hoop wel dat deze Europese Commissie het tij kan keren en meer werk kan maken van een Sociaal Europa, zeker nu de Brexit er komt.”
“Alleen als de nieuwe EU-koers – met onder andere de Europese Pijler van Sociale Rechten – wordt volgehouden, verwacht ik ook in ons land fundamentele veranderingen in een sociale richting. In België is de crisis afgewenteld op de mensen met kleine en middelgrote inkomens om maar vooral niet de grote fortuinen te moeten lastig vallen. Als we onze belastingen een stuk rechtvaardiger willen maken, hebben we ook minimale afspraken op Europees vlak nodig. Het hangt allemaal met elkaar samen: de strijd tegen armoede, de strijd voor een socialer Europa en de strijd voor een eerlijke fiscaliteit.”

Ons Recht: Veel politici liggen niet echt wakker van mensen in armoede. Die laatsten zijn geen machtige kiezersgroep. En de middenklasse heeft ook weinig voeling met diegenen die het niet breed hebben. Met als gevolg: veel woorden maar weinig daden?

Nicaise: “Dat is juist. Het is dan ook heel belangrijk om een directe dialoog te organiseren tussen mensen in armoede en anderen die het beter hebben. Als het armoedethema mij nog altijd gaande houdt is dat te danken aan mijn contacten met concrete personen in armoede. Zo kom je tot empathie en respect voor de veerkracht en het doorzettingsvermogen van mensen in armoede. Eigenlijk zijn het échte kleine helden.”
“Een prachtig voorbeeld was voor mij wijlen Stan Leyers uit Antwerpen. Met de juiste kansen had Stan een mooie universitaire loopbaan kunnen uitbouwen. Soms glipte hij de universiteitsbibliotheek binnen om zijn kennis bij te schaven. Geweldig moedig voor een man die uit een éénoudergezin met 14 kinderen stamde, nooit had kunnen studeren en veel zwarte miserie had meegemaakt. Hij militeerde bij de vakbond en in het Daklozen Actie Comité.”

“De directe dialoog met zulke mensen wordt mogelijk gemaakt door de vele tientallen verenigingen waar armen het woord nemen. Ook de beweging ATD Vierde Wereld levert schitterend werk, bijvoorbeeld met haar volksuniversiteit. Ik heb daar evenveel geleerd als aan de universiteit.”

Niks fundamenteels

Ons Recht: De Vlaamse minister van Armoedebestrijding, Liesbeth Homans (N-VA), pakte stevig uit met haar 1 euro-maaltijden. En haar federale collega Demir zei dat het niet zo vlug zou lukken om de sociale uitkeringen boven de Europese armoedegrens te tillen. Fundamentele, structurele maatregelen zien we weinig of niet?

Nicaise: “Mogelijk zijn de intenties goed maar in de praktijk loopt het beleid vast in zijn eigen contradicties. Ik ben er vast van overtuigd dat de sociale uitkeringen naar omhoog moeten. Maar de bewindslieden geloven eigenlijk dat je zo mensen ‘in hun hangmat laat liggen’. Voor heel wat mensen uit de armoedebestrijding was het opmerkelijk dat de federale regering in haar regeerakkoord sprak van hogere uitkeringen. Het siert Demir dat ze erkent dat dit met de huidige regering toch niet zal lukken.”
“Er is natuurlijk veel méér nodig. We hebben nood aan grote sociale investeringen: in ons onderwijs, in kinderopvang, in de gezondheidszorg, in een actief arbeidsmarktbeleid. We moeten mensen versterken en veerkrachtiger maken. Maar dat vergt ook de bereidheid om een langetermijnbeleid te voeren. Onze sociale zekerheid is ook een investering: als je bijvoorbeeld uitkeringen verlaagt, zal een gezin geneigd zijn om te besparen op studies, gezondheidszorg, het internetabonnement. Als je de uitkeringen optrekt, doe je dan weer een verstandige investering op termijn.”

“België en Europa waren nog nooit zo welvarend als nu. Er zijn centen genoeg, maar de fiscale solidariteit ontbreekt. De Europese Commissie heeft nu een begroting die overeenstemt met amper 1% van het Europese BBP (bruto binnenlands product). Veel te weinig om een stevig sociaal beleid te voeren met genoeg herverdeling. En de lidstaten concurreren met elkaar en vinden altijd wel een uitvlucht om bepaalde sociale investeringen niet te doen. We kunnen zelfs spreken van desinvesteringen.”

Wat moet er gebeuren?

Ons Recht: Is het nu echt zo moeilijk om armoede structureel te bestrijden?

Nicaise: “Om te beginnen hebben we een sterker sociaal en fiscaal Europa nodig. We moeten minimumnormen invoeren voor sociale bescherming en fiscaliteit. Een land als Slovakije heeft een vlaktaks van 19% en gaat dan steun vragen bij de EU: kan niet natuurlijk.”
“In België kunnen we van alles doen. De sociale uitkeringen optrekken is zeker een belangrijk ingrediënt. We moeten ook investeren in maximale kansen voor alle kinderen en jongeren, bijvoorbeeld met opvoedingsondersteuning, meer kinderopvang, extra taalonderwijs. Er moeten minimale normen komen voor kinderopvang, sociale huisvesting, water en energie, openbaar vervoer, internet, bankdiensten enzovoort. In Vlaanderen worden nog duizenden gezinnen zonder water gezet wanneer ze niet meer kunnen betalen. En we moeten mensen beter beschermen tegen te grote schulden.”

Ons Recht: Maakt de samenstelling van regeringen een verschil voor de armoedebestrijding?

Nicaise: “Zeer zeker. We hebben nu rechtse regeringen die een neoliberale agenda pushen. Toegegeven, ook onder de regering van Elio Di Rupo werd er bespaard in de werkloosheid. Maar we kunnen niet ontkennen dat sommige coalities hardvochtiger zijn dan andere. De christendemocratie zegt graag dat ze christelijk geïnspireerd is. Zij moet zich daar toch eens grondig over bezinnen. Heeft de CD&V in 2014 haar ziel niet verkocht om mee aan de macht te blijven? Al zijn er in die partij ook zeker bewindslieden die vanuit een evangelische ethiek trachten te handelen.”

Politieke versnippering

Ons Recht: Het beleid ter bestrijding van armoede is ook versnipperd over diverse echelons?

Nicaise: “Dat is inderdaad een probleem in dit land. Kijk naar de aanpak van de rellen in Brussel. Of het debacle rond het Eurostadion in Brussel. Op een aantal vlakken heeft de politieke versnippering een grens overschreden, en dat geldt ook soms voor de armoedebestrijding. Sommige plannen liggen stof te vergaren omdat de ‘interministeriële conferentie voor armoedebestrijding’ nog nooit is bijeengeroepen in de huidige legislatuur. Naar verluidt omdat men niet meer wist welke deelregering die moet voorzitten.”
“De laatste twee federale regeringen zitten ook te morrelen aan het statuut van het Interfederaal Steunpunt voor Armoedebestrijding, waarvan ik de voorzitter ben. Door het te linken aan een federale administratie fnuik je de autonomie van het Steunpunt en dreig je de betrokkenheid van de gemeenschappen en gewesten te verliezen. Is het nu echt zó moeilijk om een gemeenschappelijk Steunpunt te erkennen?”

Ons Recht: Bij een gesprek over armoede is het woord ‘vluchtelingen’ of ‘nieuwkomers’ ook zelden ver weg. Sommigen opperen wel eens dat ‘we niet het OCMW van de wereld kunnen zijn’ en dat het ‘maar gedaan moet zijn met het importeren van armoede’.

Nicaise: “Ik zou de redenering willen omkeren. Waarom zouden we niet trots kunnen zijn op het feit dat België in het verleden gastvrijer is geweest dan sommige andere landen? Ik merk bij veel vluchtelingen en migranten een grote dankbaarheid voor de kansen die ze hier vinden. Je hebt trouwens ook kansrijke vluchtelingen die al in hun land van herkomst zijn opgeleid en die op termijn een zegen kunnen worden voor België. Daarnaast zijn er ook laaggeschoolde migranten, een groep waarin we moeten investeren. Het verwondert mij vaak hoe positief zij denken over dit land, met alle discriminatie op het vlak van werk en huisvesting.”